We weten wat we hebben, niet wat we krijgen. En toch zal onze samenleving, de economie en de machtsstructuren onherroepelijk op de schop gaan. Alles wordt anders. Dat anders is niet per se beter of mooier, maar het is wel beter toegerust voor de eisen die de nieuwe tijd stelt. Al dertig jaar bestudeert hoogleraar Jan Rotmans transitie. In dit artikel deel ik 9 van zijn inzichten uit de transitiekunde met je. Niet in het minst omdat het nodig is nog meer kennis met elkaar te delen en ontwikkelen om de beweging van onderop tot een machtige beweging te laten uitgroeien.
Er zijn drie tegelijkertijd optredende en elkaar versterkende ontwikkelingen die maken dat we niet in een tijdperk van veranderingen, maar in een verandering van tijdperk leven: het weefsel van de samenleving en de structuur van de economie verandert, en er zijn disruptieve technologische doorbraken.
Het gevolg is, zo stelt hoogleraar Duurzaamheid & Transitie Jan Rotmans dat ‘de samenleving kantelt van een centraal van bovenaf georganiseerde, verzuilde samenleving naar een van onderop gestuurde netwerksamenleving’.
Indicaties van de kantelfase waarin we leven, en waarvan je er zelf allicht een aantal herkent, zijn:
- Collectief unheimisch gevoel dat verandering in de lucht hangt
- Steeds meer conflicten tussen bestaande en nieuwe orde
- Chaos door turbulentie, instabiliteit en onzekerheid
- Geen duidelijke richting, weinig inzicht en overzicht
- Creatieve mensen breken door het systeem heen
- Enorme dynamiek van onderop, nieuwe macht van onderop
Om je transitie te helpen zien, begrijpen en mee-maken delen we hier 9 inzichten uit de transitiekunde.
1. Transities zijn fundamenteel onomkeerbaar
Transities zijn maatschappelijke omwentelingen die leiden tot fundamentele onomkeerbare veranderingen. Die omwentelingen ontstaan vanuit kleine initiatieven van kleine groepjes individuen die een andere weg inslaan.
De huidige gevestigde orde is gericht op de oude systeemwaarden. De waarden van de nieuwe orde zorgen voor een verschuiving van die systeemwaarden naar menswaarden:
- Van controle naar ruimte
- Van doelmatigheid naar aandacht en tijd
- Van wantrouwen naar vertrouwen
- Van regelzucht naar keuzevrijheid
- Van kosten en baten naar kwaliteit
Concreet zie je de oude waarden vaak terug in de sterk op prestaties gerichte KPI’s. In het geval van Bloovi bijvoorbeeld in het aantal kliks bij een artikel. Die KPI is nu verschoven naar hoeveel tijd en aandacht lezers een artikel geven.
3. Technologie is belangrijk, maar transities zijn mensenwerk
Zo kwam Jan Rotmans uit eigen ervaring tot dat inzicht: “Ik begon op abstract niveau met complexe systemen. Dat was echt de bèta van de bètawereld: computersimulaties, modellen en scenario’s. Na tien jaar dacht ik: “ik kan dit nog dertig jaar doen, maar ik weet nu genoeg om ons zorgen te maken’. Toen kwam ik in de wereld van de sociale wetenschappers en die waren heel cynisch over de modellen. En via organisaties en instituties verschoof daar mijn focus naar individuen. Het zijn mensen die een transitie maken.”
4. Transities worden zelden van bovenaf bepaald
En al helemaal niet vanuit de politiek. De politiek kan wel een versnellend effect hebben op transities. Rotmans verwacht dat de politiek als laatste kantelt. Tot nu toe is het vooral een remmende factor, maar het helpt wel als mensen van binnenuit al opstaan en zeggen: ‘het moet wezenlijk anders’.
5. Transitie gaat gepaard met strijd en weerstand
Elke grote transitie impliceert een machtswisseling, dat kan niet anders. Maar er is altijd een gevestigde orde, wat wij een regime noemen, die er op gericht is om dat systeem in stand te houden, omdat ze er baat bij hebben qua statuur, positie, inkomen ... Zij verzetten zich tegen die machtsovername.
6. Transitie is combinatie van richting geven en ruimte creëren
Transitie stuur je niet vanuit de systeemwaarden controle en beheersing, maar door beïnvloeding op een slimme subtiele manier. Het is combinatie van richting geven en ruimte creëren voor vernieuwing.
7. Transitie komt er door friskijkers, dwarsdenkers en kantelaars
Alle drie spelen ze een belangrijke rol bij transitiesturing. De friskijkers en dwarsdenkers slaan nieuwe paden in. De kantelaars zijn koplopers die een sector, branche of domein doen kantelen. Rotmans heeft, geïnspireerd op Apple's Think Different, een ode aan hen:
Kantelaars laten een sector, branche, domein, regio kantelen. Het zijn uitzonderlijke mensen, leiders, die niet alleen inhoudelijk en organisatorisch sterk zijn, maar vooral ook authentiek en empathisch.
8. Transitie vraagt tijd, geduld en vertrouwen
Transitiesturing is een combinatie van visie, strategie en actie. Dat is moeilijk, omdat er geen blauwdruk is. Het gaat om de stip op de horizon.
9. Transitie vereist persoonlijke transitie
Elke systeemtransitie vraagt een organisatorische transitie. Elke organisatorische transitie vraagt een persoonlijke transitie. Een persoonlijke transitie vergt het overwinnen van de existentiële angst om te verliezen wat je hebt, zonder te weten wat je krijgt. Het vraagt zelfreflectie en reflexiviteit om je daar bewust van te worden en te zien welke rol je dan wilt en kunt spelen.
Wie is de eerste pinguin? Wie de tweede?
