Economiefilosoof Rogier De Langhe: “Ook al is er veel kritiek op Facebook en Google, we kunnen niet zonder hen omdat ze onze complexe wereld hebben gekraakt”

Vijftig jaar na het revolutiejaar 1968 zitten we weer op een explosief moment in de tijd. Hangt er dan een revolutie in de lucht? Neen, zegt de aan UGent verbonden economiefilosoof Rogier De Langhe. “Ik noem het eerder een nieuwe verlichting.” Dat is anders best revolutionair, omdat onze huidige westerse beschaving is gestoeld op het gedachtegoed van de verlichting. “Hoe ik daar als nieuwe verlichtingsfilosoof aan zou beginnen, is door het over een shift van verticaliteit naar horizontaliteit te hebben.”

“Ik ben er niet van overtuigd dat 1968 een groot verschil heeft gemaakt”, verrast Rogier De Langhe. “Misschien voor de mensen zelf. Het was eerder een menselijke revolutie over hoe het is om in zo'n maatschappij te leven.Maar als je naar de maatschappelijke instituties kijkt, zie je geen grote impact. De grote politieke wereldorde voor en na 1968 is redelijk onveranderd. De wereld bleef rustig zijn gangetje gaan. De tanker bleef varen."

“Vandaag zie je net het omgekeerde gebeuren, is die tanker radicaal van koers aan het veranderen. Of misschien zelfs aan het omslaan of op de klippen aan het lopen. Terwijl het leven van de mensen gewoon zijn gangetje gaat. Als er al een tendens merkbaar is, is het eerder het vasthouden aan het leven dat we kennen.”

“Denk aan de oproep om terug te gaan naar de verlichtingswaarden. Die mogen niet in het gedrang komen”, zegt De Langhe. “We proberen met alle middelen vast te houden aan die verworvenheden. Ook al is de wereld totaal aan het veranderen.”

Grenzen niet langer afdwingbaar

Volgens de economiefilosoof zijn veel verlichtingsideeën ontstaan met in het achterhoofd een politieke entiteit ter grote van een natiestaat. Die ook geografisch verankerd is, omdat in een achttiende eeuwse landbouweconomie land belangrijk was. “Dat territoriale zie je afnemen. Niet alleen is er een verschuiving van producten naar diensten. Producten zijn gedigitaliseerd, waardoor grenzen niet langer afdwingbaar zijn. Wat is dan het nut van nationale wetgeving? Dat is een breuk met de verlichting.”

Die natiestaat is één aspect, het ander is juridisch en economisch, waarbij de productieverhoudingen wijzigen, stelt De Langhe. “Met de platformeconomie treedt er een nieuw economisch paradigma aan.”

“Maar heel onze arbeids-, sociale en economische wetgeving is gebouwd op de assumptie dat er zoiets bestaat als een strikt onderscheid tussen producent en consument. Een conflict ook daartussen. Daarin is er geen sprake van platforms. Elk bedrijf is geografisch verankerd. Ze hebben kapitaal en dat moet ergens staan. Dat speelt dan weer een rol in belasting.”

“Al die zaken komen door de vervluchtiging van de economie op de helling te staan. Ze zijn nauwelijks van toepassing op de nieuwe spelers. Natuurlijk gaan die dan ook op zoek naar de weg van de minste weerstand.”

Facebook en Google zijn nieuw soort overheid

Facebook en Google zijn niet zomaar bedrijven, vindt Rogier De Langhe. “Ze zijn een hybride van overheid en bedrijf. Het platform zelf heeft zich verticaal moeten organiseren om die gigantische infrastructuur efficiënt op te zetten. Maar hetgeen ze faciliteren en mogelijk maken, is horizontaal. Dat is het hybride karakter waar ik het over heb.”

“Facebook laat je toe allerlei zaken te doen en reikt daarvoor de voorwaarden aan. Dat wil zeggen dat Facebook een politieke actor is, omdat die voorwaarden natuurlijk niet neutraal zijn. Maar in ons conceptueel kader ben je ofwel een bedrijf, ofwel een overheid. Ook al doe je taken van de overheid, als je geld verdient, ben je een bedrijf.”

“Net als overheden monopolies zijn, hebben die platformen eigenschappen van monopolies. Ze zijn eigenlijk een nieuw soort overheid. Maar dan moeten ze een natiestaat zijn, hebben ze een territorium nodig en moeten ze erkend worden door de Verenigde Naties. Een platform kan dus niet zomaar een natiestaat worden. Dus moeten ze een bedrijf worden.”

“Dat betekent niet dat Facebook dan zomaar een bedrijf is. Ze hebben getoond dat ze de rol van bedrijf goed kunnen spelen, maar ze zijn ook iets anders. Iets waarvoor we geen naam hebben en al zeker geen manier om het een plaats te geven in ons juridisch systeem.”

Eigenlijk is Facebook een publiek goed, vindt De Langhe. “Zoals een stadspark. Net als de zoekbalk van Google publiek goed is. Hoe kun je nu bedrijven die een publiek goed gratis ter beschikking stellen gaan betichten van het maken van monopoliewinsten? Steeds opnieuw heb ik daar het gevoel dat we op de limieten van onze conceptualisering van de werkelijkheid botsen.”

Nieuwe verlichting nodig

“Dat is de reden waarom we een nieuwe verlichting nodig hebben. We moeten onze maatschappij herdenken. De fenomenen die zich manifesteren, vallen niet meer binnen ons conceptueel kader”, merkt hij op. “Arbeidsrecht. Economische wetgeving. Antitrustwetgeving. Eigenlijk zijn de fundamenten van onze huidige maatschappelijke orde weggerot. Op heel veel vlakken kun je zien dat die structuren zijn uitgehold. Ze lijken van ver nog wel op iets dat steek houdt.”

“Ik zie onze maatschappij eigenlijk alleen nog maar als iets dat in naam bestaat. Dat ding waarvan de bestaansreden volledig is uitgeteerd. Er zijn nog wel verkiezingen, maar niet meer voor de mensen die de macht hebben. Er is geen natiestaat meer. Het is een façade. Alles verwijst naar werkelijkheden die er niet meer zijn. De reden waarom het bestaat, is omdat het gisteren bestond. Niet omdat je het vandaag zo zou uitvinden.”

“We komen daardoor in de problemen. De monopolistische eigenschappen van die platformen is een probleem. We hebben daar antitrustwetgeving voor en Europa is daar wereldkampioen in. Die wet is er om de consument te beschermen en de prijs zo laag mogelijk te houden.”

“Maar Amazon gebruikt zijn macht om juist dat te doen. De consument klaagt niet. Wat doe je, en dat is de uitdaging waar Amazon hen voor stelt, op het moment dat iemand zijn monopolie gebruikt om de prijzen zodanig te verlagen dat er niemand anders winst kan maken? Ze hebben dan ook nog geen case kunnen maken tegen Amazon op basis van de bestaande antitrustwetgeving.”

Shift van verticaliteit naar horizontaliteit

Voor Rogier De Langhe is het duidelijk: “We moeten de natiestaat herdenken. Met een volledig nieuw uitgangspunt. Wat is politieke macht? Wat is economische macht? We moeten ons een voorstelling gaan maken van hoe de wereld er in een 21e eeuwse context uitziet. Hoe ik daar als nieuwe verlichtingsfilosoof aan zou beginnen, is door het te hebben over een shift van verticaliteit naar horizontaliteit.”

“Als je kijkt naar de verlichting dan stond alles in het teken van de creatie van verticale hiërarchieën. Dat is wat Napoleon heeft gedaan. Dat is wat een bedrijf is. Een natiestaat. Het op een systematische manier kunnen omgaan met de wereld. Ik denk dat dat paradigma uitgeput is en dat we heel veel van de problemen die we vandaag hebben niet kunnen oplossen vanuit dat paradigma.”

“Vandaag hebben we een andere context, waarbij de mogelijkheden horizontaal zijn. De kracht zit niet in de som van de delen, zoals in een fabriek, maar in de connecties tussen de delen. Maar met systemen waar de som meer is dan de delen, kunnen we niet om. Politici hebben er zelfs geen mandaten voor. De vergrijzing, de klimaatopwarming,… Alle duurzaamheidsproblematieken zijn complexe systemen met elkaar wederzijds versterkende trends.”

Data toont dat oude verlichtingsmodel achterhaald is

“Mijn analyse is dan ook dat de crisis die momenteel op verschillende vlakken in onze maatschappij heerst, is terug te voeren op complexe systemen. We denken in deterministische termen over problemen die inherent complex zijn. Klassieke tools vermogen niets tegen problemen als financiële crashes”, zegt De Langhe.

“De crisis van 2008 heeft getoond dat onze financiële instellingen en beslissingsmakers totaal niet omkunnen met het feit dat die financiële markten complexe systemen zijn. Ze zien de markt als een hydraulisch systeem, maar dat is een negentiende eeuwse deterministische logica. Dat is absurd, omdat we data hebben over de complexe fenomenen die zich er voordoen. Water dat bevriest, is een discontinue verandering. Wat er in 2008 is gebeurd, zijn interbankenmarkten die letterlijk bevriezen. We hebben steeds meer data over de complexe systemen rondom ons en dat toont ons dat heel veel van ons oude verlichtingsmodel achterhaald is.”

“Vergelijk het met de komst van de microscoop voor een bioloog. Op dezelfde manier hebben sociologen en economen met data nu hun eigen microscoop. Ze hadden allerlei wilde speculaties over wat er gebeurt in zo'n economie, maar nu hebben ze de data en zien ze het in real time. Dat is een complexiteitsrevolutie: een verschuiving van een statische gecompliceerde wereld naar een complexe wereld.”

Slim gebruik maken van emergentie

“Die complexe wereld ontsluiten, is waar de Silicon Valley-bedrijven het voortouw in nemen”, aldus De Langhe. “Zij hebben die complexiteit voor ons gekraakt en dat is waar ze hun macht aan ontlenen.”

“Dat is, ook al hebben we zoveel kritiek op Facebook en Google, waarom we niet zonder hen kunnen. Zonder Google kun je niet navigeren in het complexe systeem dat het wereldwijde web is. Hetzelfde met jouw sociaal netwerk. Facebook brengt het in kaart, anders zou je er geen notie van hebben.”

“Het grote voordeel van het complexiteitsparadigma is dat het toelaat om gigantisch grote systemen te reduceren tot simpele en overzichtelijke eenheden. Dat is wat Google doet: de realiteit van miljarden websites reduceren tot een zoekbalk. Dat is fantastisch, het zorgt ervoor dat je niet verloren loopt.

“In heel veel sectoren zie ik dat mensen overvallen worden door de complexiteit van het systeem. Mensen in de zorg branden op, omdat ze meer bezig zijn het systeem overeind te houden, dan voor mensen te zorgen: de reden waarom ze dat werk zijn gaan doen. Burn-out heeft veel meer te maken met het verlies van de roeping die mensen voelden en de afstand die gecreëerd wordt door de gigantische machine waarin zij een vervangbaar radertje zijn. Ze zitten vast.”

“Eigenlijk zou je een ziekenhuis of bedrijf moeten organiseren zoals Google het internet organiseert”, klinkt het. “Niet zoals Napoleon zijn leger organiseerde in hiërarchische lagen, maar zoals een mierennest, waarbij elke mier met een aantal andere mieren in zijn omgeving communiceert en dat voldoende is om de boel te doen draaien. Een mierennest is qua structuur veel adaptiever dan een klassiek ziekenhuis of bedrijf.”

“De uitdaging voor het complexiteitsparadigma, is dat we moeten leren om slim gebruik te maken van die emergentie: met simpele beslissingsregels op individueel niveau een overzichtelijke werkelijkheid creëren en complex gedrag op collectief niveau organiseren”, aldus Rogier De Langhe.