Je kunt niet oneindig groeien op een eindige planeet. Waarom lukt het ons dan toch niet het klimaatprobleem op te lossen, vroeg Stef Kuypers van Happonomy zich af. Hij ging op zoek en kwam op ons geldsysteem uit. In dit interview vertelt Kuypers over het door hem ontwikkelde Sustainable Money System waarin een gegarandeerd inkomen en waardegedreven bedrijven centraal staan. Een toekomst waarin we terugkeren naar de menselijkheid. “Ons huidig kapitalistisch systeem kan alleen overleven bij constante groei. En we kunnen de economie wel laten groeien, maar de planeet groeit niet mee. Daarom moet het systeem dat we nu hebben, veranderen: we kunnen zo niet verder gaan. Er is geen planeet B.”

“Dit jaar was het op 1 augustus al, de vroegste keer ooit, Earth Overshoot Day (vanaf 1 januari geteld de dag waarop we hebben verbruikt wat de aarde op één jaar kan produceren of regenereren; nvdr). Maar de planeet reset niet op 31 december zodat we plots weer een jaar verder kunnen. Nee, dat telt op”, zegt Stef Kuypers.

“Ik heb met de cijfers vanaf 1970 tot vandaag eens uitgerekend wat het cumulatief overshoot effect is. Onze resources van deze maand waren eigenlijk al opgebruikt in februari 2008. Eind dit jaar beginnen we aan de resources van maart 2036.”

De blauwe zone geeft aan hoeveel dagen per jaar we te veel aan resources hebben gebruikt. De groene zone is de optelsom van al die dagen voor elk jaar. Op 1 augustus 2018 hebben we sinds 1970 voor 6.277 dagen te veel aan resources gebruikt

“In 2012 ben ik me gaan afvragen waarom we ons klimaatprobleem niet kunnen oplossen”, gaat Kuypers verder. “We weten wat er aan de hand is, wat we moeten doen en hoe we dat moeten aanpakken. En toch krijgen we het niet opgelost.”

“Ik ben informaticus van opleiding en informatici hebben een aparte kijk op de wereld: het klimaatprobleem is eigenlijk een softwareprobleem. Schrijf er een algoritme voor, klik op 'run' en als het algoritme runt, los je het probleem op. Maar als het over het klimaatprobleem gaat, blijft de runknop precies steken. Ik ben dan gaan kijken naar hoe dat komt en kwam uiteindelijk uit op ons geldsysteem.”

Een klik met de muis en er is geld

Volgens Kuypers is ons kapitalistisch systeem een emergent gevolg van ons geldsysteem. “Het gaat om het vergaren van kapitaal. Het heeft geen enkele ingebouwde mechaniek om evenwicht te creëren. Het grootste deel van het geld wordt gecreëerd door privébanken. Wanneer jij en ik een lening aangaan bij een bank moeten ze een bepaald deel als reserve hebben en de rest creëren ze gewoon bij.”

“Als je 100.000 euro leent en zij moeten 5% in reserve houden - wat al hoog geschat is - dan creëren ze gewoon 95.000 euro bij. En die nemen ze tegenwoordig ook op in hun KPI's en zeggen dan: 'Kijk, we hebben zoveel miljarden in de economie gepompt'. Terwijl ze eigenlijk zouden moeten zeggen: ‘We hebben zoveel miljarden schuld bij gecreëerd’. Dat geld moet natuurlijk terugbetaald worden. Het kapitaal dat ze gecreëerd hebben, wordt dan afgeboekt en verdwijnt terug. De rente is hun winst, die blijft bestaan.”

Uiteindelijk zijn we constant leningen aan het aangaan om de lening die iemand anders in het verleden is aangegaan te kunnen afbetalen

“Als jij en ik dan 100.000 euro lenen en we moeten de bank 110.000 euro terugbetalen en we beginnen handel te drijven, waardoor ik op een gegeven moment 130.000 euro heb, betaal ik 110.000 euro terug aan de bank. De bank vernietigt de 95.000 euro van het kapitaal dat ze creëerde en de 15.000 euro van hun 5% reserve en de door mij betaalde rente houden ze bij. Ik heb nog 20.000 euro over.”

“Maar jij hebt nog maar 70.000 euro en kan je lening niet meer afbetalen. De enige manier waarop jij je lening kan afbetalen, is als iemand anders geld leent en je die zijn geld afhandig kunt maken, zodat jij je lening kan terugbetalen.”

“Als je het aantal spelers groot genoeg maakt, valt die mechaniek niet meer op maar uiteindelijk zijn we constant leningen aan het aangaan om de lening die iemand anders in het verleden is aangegaan te kunnen afbetalen. Daardoor komt er steeds meer geld in omloop en als je dan de inflatie in de hand wilt houden, moet de economie blijven meegroeien”, aldus Kuypers.

“Ik kon niet geloven dat het klopte tot ik een document vond van de Central Bank of England, waarin ze letterlijk uitleggen dat geld wordt gecreëerd vanuit schuld door banken. Alleen de briefjes worden door de nationale bank en de staat gecreëerd, al de rest is een klik met de muis en er is geld.”

Geld en Pokémons zijn even reëel

“Dan ben ik beginnen nadenken over wat geld eigenlijk is", vervolgt Stef Kuypers zijn verhaal. “Waarom zeggen we dat we de pensioenen en de ziekenzorg niet kunnen betalen als geld op die manier oneindig bij gecreëerd kan worden? Dan kun je net zo goed zeggen dat we niet genoeg Pokémons hebben om de ziekteverzekeringen te betalen. Dat is even reëel.”

“Ik snap wel dat geld een handig handelsmiddel is en daar ben ik het ook mee eens. Het is makkelijker om met geld te betalen, dan iets te komen doen in ruil voor een kop koffie. We kunnen geld behouden als transactie- en spaarmiddel, maar we kunnen er wel voor zorgen dat het op een andere manier stroomt.”

Ik snap dat geld een handig handelsmiddel is. We kunnen geld behouden als transactie- en spaarmiddel, maar dan moeten we ervoor zorgen dat het op een andere manier stroomt

Het ergste is, aldus Kuypers, dat het systeem iedereen eigenlijk dwingt om hier in mee te gaan. “Waardoor mensen heel vaak een job hebben die ze niet willen, maar wel moeten omdat ze geld nodig hebben om te overleven. Ze doen een job die hen mentaal uitput, zorgen 's avonds thuis voor hun gezin om dan op de zetel voor de tv gebrainwasht te worden door reclame: kopen, kopen, kopen, consumeren, consumeren, consumeren, want de economie moet draaien.”

“In Scarcity: Why Having Too Little Means So Much beschrijft Sendhil Mullainathan wat schaarste met een mens doet. Je ziet alleen nog maar het object van schaarste: geld, tijd, sociale contacten ... Alles wordt kortetermijndenken. En je IQ zakt met tien tot vijftien punten.”

“Een heel groot deel van de wereldbevolking leeft in schaarste, denkt op korte termijn en beschikt niet meer over haar hoogst potentiële IQ. Inclusief onze politieke leiders die met schaarste zitten op hun budgetten. Het zijn geen politici meer, het zijn boekhouders. Boekhouders die totaal de menselijkheid vergeten, want we moeten de sociale zekerheid en de pensioenen afbouwen en de langdurig zieken terug aan het werk brengen, want er is geen geld.”

“Werkelijk? Hoeveel Pokémons moet je nog hebben om uw maatschappij leefbaar te maken? Vluchtelingen, daar hebben we het geld niet voor. Geld wordt gemaakt met de druk op een knop in een bank. We laten mensen verdrinken, omdat we niet op het knopje willen klikken. Komaan, waar zijn we in godsnaam mee bezig? Waar is de mens hier? Waar is het goed leven?”

Hobbes versus Rousseau

“Heel ons huidig systeem is gebaseerd op het denken van Hobbes dat de mens een wild beest is dat door de beschaving aan de leiband moet worden gehouden. Terwijl Rousseau stelt dat de mens een collaboratief dier is dat voor elkaar wil zorgen en van nature goed is”, vertelt Kuypers.

“Meer en meer toont onderzoek aan dat Rousseau veel meer gelijk heeft dan Hobbes, maar we hebben wel systemen gecreëerd rond Hobbes' denken. En dat begint heel hard te wringen in onze menselijkheid. Het is moeilijk om te geven in dit systeem. Als ik geef, ben ik het kwijt en kom ik zelf in de problemen. Dat wringt.”

“En die spanning, die velen onbewust echt wel voelen, creëert psychische problemen. We worden eigenlijk gedwongen om niet mens te zijn. We worden gedwongen in het neoliberalistisch denken en dat staat haaks op onze natuur.”

Ruimte creëren voor mensen om te zijn

“Maar mensen hebben gewoon de mentale bandbreedte niet om even stil te staan bij de vraag waar het leven eigenlijk over gaat. Bij mij heeft dat ook een tijd geduurd, ik was ook maar aan het meegaan”, geeft Kuypers ruiterlijk toe.

“Nadat ik in 2004 met improvisatietheater begon, moest ik me meer en meer naar mijn werk slepen. En het is een mantra dat velen van ons kennen: hier heb ik een opleiding voor gevolgd, hier ben ik goed in, hier verdien ik mijn geld mee. Allemaal waar, maar ik deed mijn werk niet graag meer en uiteindelijk besloot ik er mee te stoppen.”

Waar sta je voor te popelen om ‘s morgens je bed uit te springen? 95% van de mensen kan die vraag niet beantwoorden

“Waar sta je voor te popelen om ‘s morgens je bed uit te springen? 95% kan die vraag niet beantwoorden. De meeste mensen aan wie ik die vraag stel, gewoon hier op straat, zeggen: ‘Dat is wel een moeilijke vraag’.”

“Om te kunnen zijn wie je bent, moet je de mentale ruimte krijgen om daar bij stil te staan. Maar we zitten in een maatschappij die alsmaar sneller gaat. Een maatschappij die vooral is gericht op doen. En dan liefst nog doen op een manier die economisch productief is. Daardoor hebben mensen gewoon niet de tijd om bij hun zijn te geraken. Ze worden constant geduwd in doen zonder er over na te denken wat ze aan het doen zijn en waarom.”

“We moeten echt ruimte creëren voor mensen om te zijn. Als je kijkt naar het aantal burn-outs, dat swingt de pan uit. Dat betekent iets, maar we staan er niet bij stil. We willen de langdurig zieken zo snel mogelijk terug aan het werk krijgen en er moeten jobs gecreëerd worden.”

Waarom jobs creëeren?

“Waarom moeten er in godsnaam jobs gecreëerd worden?”, vraagt Kuypers zich luidop af. "We hebben een productiemachine gecreëerd waarbij het gemiddelde product na zes maanden op de vuilnisbelt ligt. Om die productiemachine aan de gang te houden, moet er hard gewerkt worden. Elke zes maanden moet er iets nieuws staan. Als we nu eens de gemiddelde levensduur van producten optrekken naar tien jaar, dan kunnen we het allemaal een pak rustiger aan doen en hoeven we niet meer zoveel te werken.”

“Laten we terugkeren naar de menselijkheid en volgens mij is het geldsysteem daarvoor een heel grote hefboom. Dus toen ik aan het eind van een leadershiptraject in de Verenigde Staten een queeste moest aankondigen die je vanuit uw buik in de wereld wilt zetten, is het enige dat ik kon bedenken: ik wil het wereld economisch systeem veranderen.”

“Wat ik als Vlaming zelf van de pot gerukt vond. Daarom ben ik blij dat ik het in de Verenigde Staten deed, die mensen denken wat groter. En daar stond ik dan: my quest is I want to change the world economic system en dan heb ik besloten dat dat is wat ik ga doen.”

Gegarandeerd inkomen

Wat als we nu eens het systeem veranderen in een systeem dat geen groei nodig heeft, stelt Stef Kuypers. “Als we niet constant moeten groeien, kunnen we ons bezighouden met wat echt belangrijk is. Laat ons moeite steken in educatie, milieuzorg, het onderhouden van onze steden en die leefbaar maken. En dat kan. Het enige wat je moet doen, is de software van het geld herschrijven. Zo ben ik op een model gekomen dat ik het Sustainable Money System heb gedoopt.”

“Het model kan een krimp van de economie aan zonder dat het instabiel wordt. Er zitten ook balancerende systemen in zodat je geen ongelofelijke ongelijkheden meer gaat hebben. Gaat er nog ongelijkheid zijn? Ja, maar de onderste laag van de bevolking gaat opgetrokken worden zodat ze ook een goed leven kunnen leiden.”

“In het model is een gegarandeerd inkomen ingebouwd. Nee, geen basisinkomen. Bij een basisinkomen krijg je alleen het minimum om de basis te dekken en dan is er ook nog discussie over wat de ‘basis’ is. Meer krijg je niet, want dat moet je wel verdienen. Dat is onze cultuur: vanaf een bepaald moment in je leven, moet je het verdienen door iets te doen dat past in de productiemachine die we hebben opgezet. Kunst en zo, dat is een hobby. Je kunt toch niet verwachten dat je daar geld mee kunt verdienen. Terwijl we dat broodnodig hebben om als mens te zijn.”

Ik geloof dat als we allemaal ademruimte krijgen we dan naar die intrinsieke waarde gaan zoeken, omdat we betekenis zoekende wezens zijn

“Laat ons in plaats van geld te creëren vanuit schuld met rente een economische waardering geven aan het menselijk leven en een gegarandeerd inkomen vanuit dat perspectief zien. Je krijgt geld gewoon omdat je waarde hebt als mens. Intrinsiek. Je moet dat niet bewijzen, we weten dat dat er is.”

“Ik geloof in Rousseaus visie op de mens, we zijn in wezen goed. Tenzij we in een hoek worden gedreven, dan beginnen we wild om ons heen te slaan en strijden we voor overleving. En het grootste deel van de mensheid zit volgens mij op dit moment in de hoek en vecht voor overleving. En ik geloof dat als we allemaal ademruimte krijgen we dan naar die intrinsieke waarde gaan zoeken, omdat we betekenis zoekende wezens zijn.”

“Ik ben mensen tegengekomen die zeggen dat mensen niets meer doen als je ze geld geeft. Ik daag iedereen uit om zes maand niets te doen. Wij willen betekenis in ons leven. Ja, we gaan misschien minder werken, maar omdat er toch heel veel bullshit jobs zijn en we op dit moment bezig zijn om een afvalmachine in gang te houden, is het ook niet nodig om zoveel te werken. We kunnen ons dan bezighouden met dingen die wel waardevol zijn.”

Inflatie controleren met demurrage

“Met het gegarandeerd inkomen ga je de geldcreatie op gang brengen”, weet Kuypers. “Omdat je constant geld creëert, krijg je natuurlijk inflatie, maar die kun je controleren met demurrage, een bedrijfseconomische term voor een bedrag dat je betaalt op het vasthouden van geld.”

“In het Oostenrijkse dorpje Wörgl was er in 1932 een burgemeester die naast de officiële munteenheid een nieuwe shilling uitbracht. Als je aan het begin van de maand honderd shilling had en je had die tegen het begin van de volgende maand nog steeds, had je nog maar 99 shilling. Zo creëerde hij een omloopsnelheid die drie keer zo hoog lag als die van de gewone shilling en heeft hij midden in de Grote Depressie al zijn projecten kunnen verwezenlijken: scholen, bruggen, straatverlichting,...”

“Dat is populair geworden en andere gemeenten toonden hun interesse om hetzelfde te gaan doen, maar de Duitse en Oostenrijkse bank hebben zich er tegen verzet. Ze wonnen de rechtszaak en het dorp is van de ene op de andere dag in de grote depressie gestort. Er zijn theorieën dat als dat niet was tegengehouden het best had gekund dat Hitler nooit aan de macht was gekomen.”

Kosteloze spaarlimiet

“Als je het over demurrage hebt, wekt dat de indruk dat mensen niet meer kunnen sparen. Daarvoor kunnen we een kosteloze spaarlimiet instellen, waardoor je tot een bepaald bedrag op je spaarrekening geen demurrage betaalt. Boven die limiet betaal je demurrage en daar zou ik een progressieve belasting van maken: hoe meer je hebt, hoe meer je betaalt.”

“Die demurrage wordt gebruikt voor projecten van algemeen belang. Die projecten krijgen een speciale status: als ze niet genoeg geld krijgen om hun project te doen, mogen ze extra geld creëren om hun budget aan te vullen zodat ze altijd goed hun werking kunnen uitvoeren.”

“Op een gegeven moment gaat dat niet meer nodig zijn, omdat er een constante injectie van nieuw geld per burger is en een constante stroom van demurrage naar die projecten. Waardoor ze na een tijdje overgebudgetteerd zijn. Die surplus wordt uit de omloop gehaald. Dat geld verdwijnt en dan krijg je daar een ventiel voor je inflatie. Tot je aan je totale geldmassa komt en een stabiel niveau bereikt dat groeit en krimpt met je bevolking.”

Waardegedreven bedrijven

Binnen het Sustainable Money System hebben bedrijven geen kosteloze spaarlimiet, benadrukt Kuypers. “Wat je wel kunt doen als bedrijf is aan je werknemers vragen of zij bereid zijn een deel van hun kosteloze spaarlimiet uit te lenen aan het bedrijf. Op die manier kan het bedrijf een buffer opbouwen waar ze kosteloos geld kunnen vasthouden.”

“Dat heeft een enorme invloed op de relatie tussen het bedrijf en haar werknemers, omdat je je werknemer moet overtuigen van de waarde van het bedrijf. Zij hebben een veel sterkere onderhandelingspositie, omdat ze sowieso maandelijks geld hebben van hun gegarandeerd inkomen. Mensen willen dus enkel voor een bedrijf komen werken als ze het waardevol en betekenisvol werk vinden. Zo krijg je veel meer waardegedreven bedrijven en krijgen we een economie die veel meer op waarde, dan op winstbejag gebaseerd is. Een geldsysteem dat zo werkt, stimuleert duurzaam gedrag.”

Als het geldsysteem niet meer centraal wordt beheerd, heb je ook geen centralisatie van macht meer

“Een ander component van het systeem is dat je het niet centraal laat beheren, wel door iedereen die daar een rekening in heeft. Iedereen krijgt een stem in hoeveel het gegarandeerd inkomen moet zijn, hoe hoog de spaarlimiet is en wat de demurrageschijven zijn. Diezelfde mensen kunnen mee beslissen wat nu eigenlijk bestempeld mag worden als projecten voor algemeen belang.”

“Als het geldsysteem niet meer centraal wordt beheerd, heb je ook geen centralisatie van macht meer. Beleidsorganen moeten zich niet meer bezighouden met boekhouden en kunnen zich vooral concentreren op het goed uitvoeren van de projecten voor algemeen belang. Ze hebben wel budget nodig, maar dat geld gaat er zijn”, weet Stef Kuypers. “Werken voor de publieke sector en bijdragen aan het welzijn van de maatschappij is dan iets interessants om te gaan doen, terwijl dat vanuit economisch standpunt gezien nu de minst interessante jobs zijn. We kunnen leraren dan genoeg betalen en zorgen dat er genoeg middelen zijn omdat we onderwijs belangrijk vinden.”

“We kunnen dan ook gaan kijken naar hoe dat onderwijs er dan moet uitzien. We hoeven leerlingen dan niet meer op te leiden om pionnen te zijn in de grote productiemachine. Dat kan een serieuze kanteling creëren naar een maatschappij waarin we kunnen nadenken over wat nu echt belangrijk is en daar ons doen op baseren. Een maatschappij waarin we allemaal mens kunnen zijn.”

Ondenkbaar zit in je hoofd, niet in de realiteit

“Er zijn mensen die me zeggen dat het nooit gaat lukken, maar er was ook een tijd dat het vrouwenstemrecht ondenkbaar was. Dat het homohuwelijk ondenkbaar was. Dat zwarten niet in dezelfde sectie van de bus mochten zitten als de blanken.”

“Ondenkbaar zit in je hoofd, niet in de realiteit. Op een gegeven moment is het de normaalste zaak van de wereld. Is het gemakkelijk? Nee. Gaat er weerstand op zijn? Jazeker. Maar moeilijk gaat ook.”

Ondenkbaar zit in je hoofd, niet in de realiteit. Op een gegeven moment is het de normaalste zaak van de wereld

“Samen met Bruno (Delepierre; nvdr) werk ik er binnen Happonomy aan om een wereld te bereiken waarin iedereen binnen de grenzen van onze planeet een goed leven kan hebben. Er zijn al een aantal economen die zeggen: ‘Dit moeten we gaan doen’. Het zal niet voor morgen zijn, maar hoe meer bewustwording we hierover kunnen creëren, hoe meer slagkracht we gaan krijgen.”

Wil je je verder verdiepen in het Sustainable Money System van Stef Kuypers, dan kun je het systeem hier in de volledige breedte uitpluizen.