De COVID-19 crisis stelt ons voor gigantische uitdagingen. Een aantal van die uitdagingen zijn echter zo complex dat een oplossing niet zomaar uit de lucht valt. Precies dat is het geval in coronatijd. Daarom pleit ik ervoor om, naast de oplossingsgerichte aanpak, ook te kijken wat de ontwikkelingskansen zijn. Welke nieuwe mogelijkheden brengt een totale disruptie als deze: voor jezelf, voor de vele systemen in de maatschappij en voor de mens als geheel? Even uitzoomen kan tot zeer verhelderende inzichten leiden.

Ik maak er voor mezelf een oefening van om de pandemie te zien als een kans voor ontwikkeling. Mijn eerste reactie was om met dezelfde ijver als voorheen alles aan te pakken. Zoomen, online programma’s opzetten, en ga zo maar door. Daar werd ik al snel moe van. En ik was duidelijk niet alleen. Intussen heb ik eindelijk innerlijke rust gevonden.

Natuurlijk is onze eerste evolutionaire reflex om de zaak aan te pakken, ons te organiseren en de problemen op te lossen. Pas daarna komt de vraag: wat is de betekenis van deze periode? Wat is de boodschap van de pandemie? Wat kan ik in de toekomst gaan doen? Alles wijst erop dat we nood hebben aan betekenisgeving.

Vandaar mijn pleidooi om zo breed en zo diep mogelijk uit te zoomen en verhalen met elkaar in kruisbestuiving te brengen. Ik heb er een oefening van gemaakt om uit te leggen op welke sporen we deze periode kunnen aangrijpen om keuzes te maken. Ik doe dat eigenlijk voor mezelf, want dat brengt rust. Ik gebruik het Vorkmodel van Vandamme. Er is naast je individuele ontwikkelingsvork, de teamvork en de organisatievork nu ook een coronavork. Het is een manier om alle betrokken sporen van ontwikkeling in bewustzijn te brengen.

Spoor 1. De aansturing: hoe zijn we er mee bezig?

Drie gezonde mogelijkheden:

  • Coping = er het beste van maken. Overleven.
  • Problem solving = de situatie benaderen als een probleem dat je oplost.
  • Ontwikkelingsgericht = de situatie zien als een kans om te evolueren naar een nieuwe fase waarin je een aantal zaken anders gaat doen. De overgang wordt dan een transitie. Je gaat dan niet voor ‘business as usual’.

De keuze hangt natuurlijk af van het onderwerp. De overheid pakt de pandemie aan als een probleem. Wat mensen thuis doen is vooral ‘coping’, zo goed en zo kwaad als het kan je reorganiseren. Maar wat gaan we in de post-coronatijd doen?

Spoor 2. De pandemie die moet aangepakt worden

Het hoeft geen betoog dat vooral de overheid in samenwerking met de zorgsector en de bevolking hier zo mee bezig is. Dit spoor is ook dominant aanwezig in de mediaberichtgeving. Doelstelling is de verspreiding af te vlakken en zo de bedreiging van het virus onder controle te krijgen. 

Spoor 3. Individuele levens en familie

Er is geen discussie over dat we door de lockdown individueel uitgedaagd worden. We hanteren diverse uitdagingen: gezondheid, financieel inkomen, met de kinderen samen thuis zijn, thuiswerk organiseren, familiebanden in standhouden, angsten en onzekerheid hanteren.

Om een voorbeeld te geven hoe de pandemie mij persoonlijk impacteert: er nestelt zich in mijn hersenen een virus van twijfel of al dat schrijfgedoe, mijn training en coaching wel nodig zijn. Is het niet beter om een moestuin te beginnen en zelfvoorzienend te worden? Wat is het meest zinvolle om te doen na de corona? Ik heb nog geen antwoord op deze ontwikkelingsvraag.

Spoor 4. Systeemtransities

De disruptie was er plots: hoe we de laatste jaren allen bezig waren, komt tot stilstand. Nu stelt zich de vraag: gaan we de disruptie overleven en daarna weer verder gaan? Of gaan we deze crisis gebruiken als een trampoline om de systeemtransities te doen waar we al jarenlang naar uitkijken?

Volgens mij zijn er nog heel wat mensen die denken dat de pandemie een geïsoleerd probleem is. Er zijn argumenten genoeg om de pandemie te koppelen aan de manier hoe we bezig waren. De pandemie is namelijk een niet zo verrassend gevolg van mix van beschavingsoorzaken, die gerelateerd zijn aan de grote systemen, economie, politiek, onderwijs en levensstijl.

  • Directe oorzaken: vernietiging van wilde habitats, intensieve veehouderij, trofeejacht, handel in wilde dieren, overpopulatie van de mens (waardoor we kwetsbaar worden) en hyperconnectivieit (waardoor het zich vlug verspreid).
  • Indirecte oorzaken: extractieve economie (de natuur plunderen), neo-liberalistische politiek (winstmakers hun gang laten gaan), sociale ongelijkheid, consumerende levensstijl, onderwijs niet afgestemd op deze uitdagingen, de afwezigheid van religie en spiritualiteit.

Onderstaand filmpje legt de samenhang tussen beiden uit:

Als er gekozen wordt voor systeemtransities, dan wordt het (post-)coronatijdperk heftig. Transitie gaat gepaard met het loslaten van oude patronen en het toevoegen van nieuwe.

Leraren die nu online werken, kan een aanzet zijn voor een onderwijstransitie. Burgers die binnen hun lokaliteit meer zelfvoorzienend worden, is een signaal van een nieuwe soort economie. Politici die over de muurtjes heen gaan samenwerken, creëert misschien het begin van het einde van de partijpolitiek.

Om het geleerd te zeggen: de disruptie kan een bifurcatie worden die later het begin zal blijken te zijn van een nieuwe ontwikkelingsfase in de geschiedenis van elk van die systemen. Trouwens voor elke sector zijn er al meer dan voldoende goede voorbeelden hoe het anders kan. Deze spelen zich af in niches, zoals Jan Rotmans ze noemt. Er is alleen opschaling nodig van deze transitiepraktijken.

Spoor 5. Geopolitiek

Waar ik als kleine burger weinig impact op heb, maar wat toch aan de horizon van de pandemie speelt, is de wereldorde. Wordt China de nummer één? Hoe gaat het dan gaan met onze Europese democratie en persoonlijke vrijheid?

Om die ontwikkeling in beeld te brengen, volk ik al lang Immanuel Wallersteins wereldsysteem-theorie. De blog van VRT-journalist Jan Balliauw brengt deze ontwikkeling ook mooi in beeld. Yuval Harari, auteur van Sapiens, heeft ook deze breedte van kijken: wordt deze pandemie niet de doorbraak van hypercontrole op elke burger? Even snel 5G neerpoten terwijl niemand erop let?

Spoor 6. Ontwikkeling van de menselijke beschaving

De coronapandemie is naast de verspreiding en de bestrijding, ook een collectieve beleving met vele emoties en betekenissen. De pandemie ervaren veel mensen niet louter als een probleem, maar ook als een zegen en een boodschap. De disruptie wordt beleefd als iets wat dringend nodig was: een halt toeroepen aan dat steeds maar hollen, presteren en overvloedig consumeren.

Dat brengt ons bij een verhaal van onze beschaving en de plek van de mens daar in. Maatschappijcritici zoals onze Vlaamse psychiaters hebben dat al genoeg uitgelegd. Otto Scharmer noemt het de overgang van antropocentrisme dat eigenlijk een egocentrisme is naar een ecocentrisme. Ik laat me ook inspireren door de duiding van Bill Plotkin die zegt dat de mensheid in een puberale fase zit. Er zijn nog stappen te zetten om onze evolutionaire mogelijkheid te verwezenlijken, becoming fully human. Ook mooi beschreven in Blijf de aarde trouw, het werk van Henk Manschot.

Deze pandemie ervaren veel mensen ook als een zegen en een boodschap. De disruptie wordt beleefd als iets wat dringend nodig was: een halt toeroepen aan dat steeds maar hollen, presteren en overvloedig consumeren

De betekenis van de pandemie gaat dieper dan de systemen. Het gaat ook over de mens en zijn plek op aarde. Ik kan persoonlijk goed meegaan met het idee dat de pandemie de stem van de natuur, van de aarde is. Het gedicht van Kristin Flyntz in onderstaand filmpje gaat bij mij door merg en been: “Stop, jij mens, je gaat te ver; ken je plaats”. Het is een oproep, een appèl tot gedragsverandering. Diep in onszelf verlangen we om terug tot de aarde te behoren.

Spoor 7. De ontwikkeling van de mens en het leven op aarde

Op dit spoor speelt zich het verhaal van het leven op aarde af. Te midden van de zesde massa extinctie is deze pandemie een adempauze voor de aarde. Misschien is het een overlevingsreactie van de mensheid die dit virus onbewust aangrijpt om zichzelf een halt toe te roepen en zo zijn eigen habitat te beschermen.

En wat zegt de Aarde? Maakt mij niets uit; als de mens deze pandemie niet aangrijpt om te groeien naar een ecologische inbedding op aarde, dan wordt het wel een volgende ramp.

En wat brengt de coronavork?

Als we teruggaan naar business as usual, wat waarschijnlijk is volgens de experts in dit interview, zullen we de pandemie alleen symptomatisch opgelost hebben. Ik hoop op systeemtransities.

Een meer realistische verwachting is dat we een beginnetje maken van een levensstijl die zich pas veel later zal doorzetten als een echt verschil. De post-corona impact zal afhangen van onze capaciteit om uit te zoomen.

Ontwikkeling loopt altijd op meerdere parallelle sporen. Vanuit de beleving van het breder plaatje ontstaat er bewustzijn en wilskracht. De vraag is bij hoeveel van de probleemoplossers, beslissingsnemers en bevolking het bewustzijn al aanwezig is dat er meer te doen valt dan louter problem solving.