Stefaan Vandist brengt toekomstscenario’s voor duurzaam ondernemen in kaart: “Het is een mindset: eenmaal je het snapt, begin je het te zien”

‘Pretopia’ laat onbedoeld een zekere funfactor vermoeden. En waarom ook niet: wat optimisme mag wel als het over morgen gaat. “Een pelgrimsroute langs creatieve broedplaatsen waar de toekomst in de steigers staat”, zo omschrijft Stefaan Vandist zijn nieuwste boek. De auteur haalt net de eerste exemplaren uit een grote doos wanneer Bloovi hem mag interviewen over de 33 inspirerende toekomstscenario’s voor duurzaam ondernemen die hij in kaart bracht. Welkom in Pretopia, een vrijplaats waar iedereen welkom is om te experimenteren met de toekomst.

De voormalige strateeg bij reclamebureau Duval Guillaume, partner bij een innovatiebureau en auteur verlegde zijn focus jaren geleden al naar duurzaamheid. “Vooral naar innovatieprocessen die organisaties toekomstbestendig maken”, verduidelijkt hij.

“Ik ben geobsedeerd over oplossingen voor de uitdagingen waarvoor we staan. Klimaatverandering, energietransitie, multimodaal transport, circulaire economie, levenslang leren,... Stuk voor stuk maatschappelijke veranderingen waar we middenin zitten én die op elkaar ingrijpen. Het grootste innovatiepotentieel bevindt zich op de dwarsverbanden, daar waar het schuurt. Wijs je bedrijven op de mogelijkheden die ze nu laten liggen, dan gaan ze duurzaam als oplossing zien.”

Weg met -ismen en ideologie

Wat is de bottomline van Vandists betoog, dat leest als een hitchhikers guide to innovation? “Het nieuwe groot bestaat uit de verbinding tussen heel veel kleins”, vervolgt hij. “Heel wat oplossingen bestaan al, maar zijn dringend op zoek naar ondernemers, intrapreneurs en beleidsmakers met lef. Het moment is er, want de omslag naar een circulaire en koolstofarme economie kunnen we nu digitaal schragen en schalen. Daar wordt al volop mee geëxperimenteerd. Circular in motion, Mattereum, Evrythng, … de Amazons en Web 3.0-bedrijven die de materiaalstromen van morgen circulair optimaliseren, ontgroeien stilaan de kinderschoenen.”

Tegelijk moeten klimaat en duurzaamheid bevrijd worden van politieke polarisering en ideologische dogma’s. Gepassioneerd pragmatisme en better engineering zijn de alternatieven. Vandist geeft een voorbeeld. “Wanneer Uber in een stad wordt losgelaten zonder regels, zorgt dat voor extra verkeerschaos. Logisch: het Uber-algoritme is ontwikkeld om geld te verdienen, niet om files op te lossen.”

“In Sao Paulo werd een algoritme ontwikkeld om de verkeersstromen in te tomen door iedere mobiliteitsaanbieder kilometertokens te laten kopen: spitskilometers in het centrum waar ook de metro rijdt, zijn duurder dan late ritten naar afgelegen buurten. Lijkt op overheidsbemoeienis, maar het is gewoon designdenken toegepast op een maatschappelijke uitdaging. Waarom zijn er controletorens voor vliegverkeer, maar niet voor de miljoenen auto’s die ongecontroleerd door onze steden denderen? Vanuit designdenken is dat absurd.”

Gepassioneerd pragmatisme

De 33 innovatiepaden richten zich op ondernemers, maar ook op intrapreneurs en beleidsmakers. Maar beter ontwerpen is niet enkel een technologisch verhaal. Er liggen hefbomen bij culturele, maatschappelijke en beleidsinnovatie. “Voor duurzaam ondernemen vinden heel wat organisaties houvast bij management frameworks zoals MVO (maatschappelijk verantwoord ondernemen; nvdr), ESG-normen en de Donuteconomie, of bij een moreel kompas zoals de SDG’s - de duurzame ontwikkelingsdoelen.”

“Strakke handleidingen bieden comfort, maar zo neem je het heden als uitgangspunt voor optimalisatie”, oppert Vandist. “Je blijft binnen een operationeel venster iets optimaliseren wat aan de basis niet meer voldoet aan de urgenties van morgen. Zo maak je het perfect verkeerd. Door het hele bedrijfsmodel met een innovatiebril te bekijken, vind je strategische hefbomen en ga je aan de slag voor het ideale eindresultaat als stip aan de horizon.”

“Denk daarbij aan vragen als: hoe bieden de wereldhavens van morgen de infrastructuur voor emissievrije en circulaire scheepvaart? Hoe realiseren we slimme gebouwen met gevels-als-een-dienst ? Kan je energie omvormen van een product tot een basisrecht? Waarom geen ambachtelijke, grasgevoerde kaas zonder koeien? Of hoe bouwen we wijken waarbij we niet moeten vechten tegen het water, maar er een nieuwe relatie mee aanknopen? Via design thinking en better engineering kom je tot de businessmodellen om die sprongen waar te maken.”

Negen sleutels voor de toekomst

In Pretopia stelt Stefaan Vandist negen methodische sleutels voor waarmee een organisatie meer grip kan krijgen op de toekomst. “Laat ik het voorbeeld geven van scenariodenken, de meest omvattende methodiek rond toekomstverkenning. Scenario’s hangen af van krachten van verandering waar je geen vat op hebt. Daarbinnen ga je op zoek naar de meest kritische onzekerheden voor jouw organisatie of sector. Heb je die geïdentificeerd, dan kan je daar een assenstelsel van maken.”

“Zo kom ik bijvoorbeeld tot vier scenario’s voor de stad Antwerpen in 2052 - altijd een leuk onderwerp om een knuppel in het hoenderhok te gooien”, grijnst Vandist. “Een matrix met vier mogelijkheden waarin je provocerend je fantasie de vrije loop kan laten over wat voor wereld Antwerpen zal zijn. Niet om de toekomst te voorspellen, maar om ons een toekomst voor te stellen. Zo open je het debat om samen de neuzen in de juiste richting te krijgen. De negen sleutels in Pretopia zijn oefeningen - noem ze eerder zo dan modellen - om grip te krijgen op de toekomst. Toekomstverkenning is geschiedenisles, maar dan in de andere richting.”

Coalitions of the willing

Een andere sleutel zijn de toekomstlenzen, die je helpen om de horizon af te speuren naar de krachten van verandering. “Je kan duurbetaalde trendrapporten plunderen, per transitiedomein een legertje infuencers en innovatoren volgen, maar je kan ook je blik richten op creatieve broedplaatsen waar de toekomst al in de steigers staat”, klinkt het. “Denk bijvoorbeeld aan de Stichting Noordzeeboerderij, een aanjager en verbinder die duurzame zeewierteelt op de Noordzee wil realiseren.”

“De opgaven van de circulaire economie zijn zo groot, dat je die als organisatie niet in je eentje aankan. Steeds meer zie je organisaties met hetzelfde doel die samen de hele waardeketen dekken. Zo kan je participatief een visie ontwikkelen. In Nederland is rond energie de Wereld van B is zo’n coalition of the willing. Misschien worden we allemaal individuele producenten van energie en hebben we een cryptowallet met energietokens op zak die de waarde van onze persoonlijke energieproductiecapaciteit aangeven. Coalitions of the willing vind je rond alle grote uitdagingen”, stelt Vandist.

Tien miljard keer resultaat

The Urban Village Project van Space 10, EFFEKT Architects en IKEA is voor Stefaan Vandist één van de meest inspirerende cases. “De rommelig fablab Space 10 in Kopenhagen is een bijzondere plek waar de meest radicale innovaties van IKEA het levenslicht zien”, vertelt de Antwerpenaar. “Hoe kunnen we voor tien miljard aardbewoners betaalbare kwaliteitshuisvesting realiseren? Niet met staal en beton, wel met CO2 – en daar zijn bomen opslagplaatsen van. Je kan er industrieel gehard kruislaminaat van maken. Daarmee trek je hele wolkenkrabbers en een nieuwe generatie stadswijken op die je als een IKEA-bouwpakket in elkaar klikt.”

“Het mooie aan The Urban Village Project zijn niet enkel de technologisch en ontwerpmatig grote sprongen: de socioculturele innovatie is nog groter. Met radicaal nieuwe visies rond levenscomfort en welzijn, nieuwe collectieve woonvormen en financieringsformules wordt volop geëxperimenteerd.”

Pretopia is een journalistiek project, storytelling en vooral een handboek. Het leest door zijn modulaire opbouw als een sneltrein op waterstof, maar op welke impact hoopt Stefaan Vandist? “Ik zag al vroeg in dat het klimaat een goed reclamebureau nodig heeft”, lacht hij. “Je verandert de wereld niet met rationele argumenten en statistieken. Ons gedrag is voor 90 procent emotioneel, intuïtief en routineus gestuurd. De toekomst heeft vooral een aantrekkelijk en verbindend vergezicht nodig.”

“Daarom kan je deze pelgrimstocht lezen als 33 innovatiebriefings. Je kan ze los van elkaar kan doornemen. Ecologie is een wereld van mogelijkheden, niet van beperkingen. Ik wil je kennis laten maken met analogiedenken: je afvragen waarom iets succesvol is aan de andere kant van de wereld en elementen ervan toepassen op jouw eigen vraagstelling. Als je het snapt, begin je het te zién, Cruyff zei het al. Het is een mindset. Ik hoop dat Pretopia dat mee teweeg kan brengen.”