Thomas D’hooge, curator van Futurotopia
Ons land hinkt mijlenver achterop als het over toekomstgericht denken en toekomstgeletterdheid gaat. Om alvast een begin van een inhaalbeweging te maken, organiseert de Provincie West-Vlaanderen op 3, 4 en 5 oktober Futurotopia in Kortrijk. Een evenement voor bedrijven en onderwijs met als doel de grote maatschappelijke uitdagingen van een steeds veranderend (over)morgen te leren kennen en begrijpen. “Met hard werken alleen gaan we de uitdagingen van de toekomst niet oplossen.”
“Wat Futurotopia – via het event zelf, maar ook het boek Morgen begint vandaag en de gelijknamige documentaire – hoopt te doen, is mensen inspireren en motiveren om op een andere manier stil te staan bij de toekomst.” Aan het woord is Thomas D’hooge, curator van het event. “Zo komt op de openingsavond, die we Vier de toekomst hebben genoemd, Peter Bishop een keynote geven en neemt hij de masterclass Onderwijs de toekomst en Begrijp de toekomst voor zijn rekening. Deze autoriteit is oprichter van Teach the Future, een wereldwijd netwerk van pleitbezorgers die toekomstdenken als vak in de klas willen krijgen. Ikzelf ben overigens co-founder van Teach The Future Belgium.”
“In het boek maakt de lezer dan weer kennis met de ‘wat als?’-toekomstperspectieven van ondernemers, academici, toekomstverkenners en beleidsmakers. Met die brede waaier van mogelijke toekomsten willen de auteurs aanzetten tot introspectie, reflectie en anticipatie: aangezien iedereen zijn eigen toekomstperspectief heeft, wat een pluspunt is, maken die verschillende perspectieven duidelijk dat de toekomst nog niet geschreven is. Het belang van meerstemmigheid kan nauwelijks worden overschat, omdat hierdoor wijsheid en inzicht ontstaan.
“Ergens is het curieus”, gaat hij verder. “Dag in dag uit zijn we bezig met de toekomst. Wat we deze week gaan eten, wat we later willen studeren, politici die keuzes maken voor beleid of wetten uittekenen: dat heeft allemaal met de toekomst te maken, zodat het bijna een vanzelfsprekendheid lijkt. Tegelijkertijd wordt onze maatschappij gedomineerd door kortzichtigheid, in die zin dat er niet verder wordt gekeken dan die korte termijn. Wat brengt morgen op: verder gaat het niet. We leren op die manier ook niet met onzekerheid omgaan.”
Toekomstdenken in de wereld
“In België is er nog heel wat werk voor de boeg rond toekomstdenken. Ik durf gerust zeggen dat we hier op vlak van toekomstgeletterdheid en strategic foresight achterophinken”, meent D’hooge. “Vanuit de provincie West-Vlaanderen willen we met Futurotopia een inhaalbeweging inzetten ten opzichte van het buitenland. Niet alleen omdat het waardevol is, maar ook omdat het nodig is. Zo worden in Nederland toekomstscenario’s en rapporten uitgeschreven, en op Europees niveau hebben ze leuke initiatieven als Futures4Europe. En dat terwijl toekomstdenken gezien de huizenhoge uitdagingen broodnodig is: met keihard werken en boerenverstand alleen zullen we er niet geraken.”
“Technologische innovaties volgen elkaar razendsnel op: blockchain, AI, metaverse, noem maar op. Als je dat allemaal op je af laat komen, dan ben je gewoon te traag. Je moet leren verder denken, de ‘wat als’-vraag durven stellen. Hetzelfde met klimaatverandering: je kan toch niet gewoon achter die feiten blijven aanlopen? Zowat iedere ondernemer heeft kinderen of kleinkinderen, en wil het beste voor hun toekomst, wat ze ook vaak uitspreken. De toekomst bestaat nog niet, maar we kunnen er zoveel van leren.”
Heel veel lagen
Schuilt het probleem vooral niet in het feit dat ‘toekomst’ een paraplubegrip is, een vlag die vele ladingen denkt? Want wat is de toekomst: morgen? Volgend jaar? Binnen een eeuw? “Dat is een heel interessante bedenking”, reageert D’hooge, “omdat ze het echte probleem blootlegt. We spreken altijd over de toekomst in het enkelvoud, waardoor dat een heel passief begrip lijkt, dat al gedefinieerd is. Maar toekomst gaat per definitie over meervoud: er zijn heel veel mogelijkheden. En dan moet je daar keuzes gaan maken, afhankelijk van je waarden, normen, gevoelens, ambities, dromen, enzovoort.”
“Bijkomend zit toekomst op enorm veel niveaus: dat gaat over jou als individu, over je organisatie, je sector, onze maatschappij, de wereld, de mensheid. Heel veel lagen, die echter allemaal met elkaar geconnecteerd zijn. En dan moet je daar inderdaad nog eens die vele tijdshorizonten bij optellen: morgen, volgende week, binnen vijf jaar …”
Simplexity
“Er bestaat een heel leuke term om dat alles samen te vatten, namelijk simplexity: de toekomst is heel complex, maar ergens ook heel eenvoudig. Een wandelende paradox, waarin toekomst en verleden geen aparte compartimenten zijn, maar in elkaar overvloeien, met het heden als raakpunt. Of ‘wat als’ de belangrijkste vraag is die we ons kunnen stellen? Ja, omdat het enige dat we zeker weten over de toekomst, het feit is dat we niks zeker weten over de toekomst. Er bestaan geen data over, je kan er geen statistieken uit trekken. Je kan proberen te extrapoleren met trends, maar dan krijg je een heel erg eng toekomstbeeld. Dus door het feit dat er geen data en geen feiten zijn over de toekomst, worden creativiteit en verbeeldingskracht extreem belangrijk.”
“Kijk, toekomstdenken gaat niet zozeer over het vinden van antwoorden, maar vooral over het stellen van interessante vragen. En dan is ‘wat als’ de meest interessante. Dan komen daar meteen verschillende scenario’s uit. Geen enkele daarvan is waar, maar ze zijn allemaal interessant. Je leert er altijd iets uit.”
Fatalistisch en hyperpassief
In de inleiding van het boek Morgen begint vandaag, dat op de openingsavond van het Futurotopia wordt gelanceerd, staat te lezen dat het onmogelijk is om toekomstbestendig te zijn, maar noodzakelijk om toekomstgeletterd te zijn. Maar hoe zoiets te realiseren?
“In Vlaanderen en België staat toekomstgeletterdheid niet eens op de agenda. En dat terwijl we wel inzetten op digitale geletterdheid, mediageletterdheid, financiële geletterdheid, enzovoort. We moeten echter leren om kritisch naar de toekomst te kijken. Als Mark Zuckerberg zegt dat de Metaverse de toekomst is, en het merendeel van de Facebook-gebruikers neemt dat zomaar aan, dan zijn we niet goed bezig met de toekomst, omdat Zuckerberg zo zonder weerstand de toekomst kan koloniseren. We moeten daarbij stil leren zeggen: waarom beweert Zuckerberg dat? En dan kom je al snel uit bij het antwoord: om zijn eigen business te redden. Hetzelfde met de negatieve berichtgeving over de klimaatverandering: dat maakt ons fatalistisch en hyperpassief, omdat we ervan uitgaan dat het sowieso zal gebeuren en we er niets tegen kunnen beginnen.”
Bang voor onzekerheid
Een fatalistische houding is nefast, omdat er zo niets verandert. “Je mag pessimistisch, optimistisch en activistisch zijn voor mijn part, maar behoed je in godsnaam voor fatalisme. Daarom hebben we toekomstgeletterdheid nodig. Om nieuwe deuren te openen. Om kritisch en creatief probleemoplossend na te denken. We kunnen veel meer als we ervan doordrongen zijn dat de toekomst nog niet geschreven is. Zo kunnen we van een passieve, fatalistische houding naar een proactieve houding gaan.”
Om die reden is D’hooge er ook van overtuigd dat toekomstdenken een plaats in het lager en secundair onderwijs moet krijgen. “Toekomstgeletterdheid gaat over omgaan met onzekerheid en complexiteit”, vertelt hij daarover. “Mensen die bang zijn voor klimaatverandering, ChatGPT of de toekomst, zijn in essentie bang voor onzekerheid. Een gegeven dat psychologen anticipatory anxiety: angst omdat je van bepaalde assumpties en vooroordelen uitgaat. Toekomstgeletterdheid kan scholieren leren dat er meerdere mogelijke toekomsten zijn: de toekomst bestaat niet, het is per definitie meervoud. Het gaat erom dat ze naar de wereld en de toekomst leren kijken vanuit het perspectief dat alles kan. En het is ook niet meer dan logisch, denk ik: als we op school les over geschiedenis krijgen, waarom dan niet over de toekomst?”
Zaken in perspectief
Naast het onderwijs moet ook de ondernemerswereld dringend leren om meer toekomstgericht te denken. “Het zal ervoor zorgen dat ze de dingen meer in perspectief plaatsen”, zegt hij daarover. “Mijn favoriete quote: the futures are a source of information fueled by imagination. Daar gaan we op Futurotopia ook dieper op in. Hoe kunnen bedrijven en organisaties toekomstdenken en strategic foresight gebruiken voor hun organisatie? We gaan in debat, reiken tools, voorbeelden en cases aan, Peter Bishop komt spreken. Met als doelgroep innovatiemanagers, strategen, beleidsmedewerkers ... Kortom, iedereen die op een of andere manier bezig is met de toekomst van zijn organisatie, zal iets uit Futurotopia halen.”
Met Futurotopia biedt de Provincie West-Vlaanderen samen met POM West-Vlaanderen en TUA West een krachtig driedaags programma aan om toekomstdenken te verkennen. Als centrale figuur verwelkomen ze hiervoor professor Bishop (Houston University). Hij is de oprichter van Teach the Future, een organisatie met als missie het aanmoedigen en ondersteunen van docenten die toekomstgericht denken willen opnemen in hun lessen en scholen op alle niveaus over de hele wereld.
